Ik wil eventjes ingaan op iets wat ik nu een paar keer heb meegemaakt in de praktijk. Namelijk dat mensen een bepaald beeld hebben bij uitspraken die gedaan worden in mijn praktijk. Het gaat over of je kan veranderen of niet. Nou heb ik natuurlijk laatst wel al iets opgenomen over verandering en ook een blog geschreven over of je kan of wil veranderen in een relatie om je relatie beter te maken.
Overlevingsstrategieën tijdens een conflict
In de therapie gaan we op een gegeven moment in op je overlevingsstrategieën. We beginnen bij het ruziepatroon, het patroon waarin je vervalt als je een conflict hebt met je partner.
Grofweg heb je drie verschillende manieren waarop je kunt ruzie maken en dat is dat de een aanvalt, wil praten, de ander achterna loopt, bijvoorbeeld en dat de ander zich terugtrekt. Dat is een patroon wat bij zo’n 80% van de stellen speelt. Dus waarschijnlijk herken jij dat ook zelf in je relatie als er een conflict is.
De een is dan meer de aanvaller en de ander is wat meer de terugtrekker. De terugtrekker gaat het liefst niet de confrontatie aan en de ander juist wel.
Dan heb je natuurlijk ook twee aanvallers, dan ga je met z’n tweeën elkaar verwijten maken. Dat gaat dan soms echt wel hard tegen hard. Verwijten, oude koeien uit de sloot halen, dat kan echt heel destructief zijn als je allebei in die aanvallende modus zit. En dan heb je natuurlijk ook nog de andere kant, dat je allebei een terugtrekker bent.
Je wilt allebei de confrontatie uit de weg gaan en je denkt: ‘we hebben het er later wel over.’ De kans is groot dat je het er dan helemaal niet meer over hebt, omdat je dat allebei niet wilt. Maar dan wordt het natuurlijk ook niet uitgepraat, dus dat is ook op zich geen hele productieve manier van conflicten aangaan. Dus grofweg heb je drie van die patronen waar je in kan zitten.
Vechten, vluchten, bevriezen
En die patronen, die zijn gekoppeld aan overlevingsstrategieën. De manier waarop jij ruzie maakt of een conflict aangaat, is bijna altijd terug te herleiden naar overlevingsstrategieën uit je jeugd. Je kent wel de term overlevingsstrategieën bijvoorbeeld uit de dierenwereld, waarin je ook diezelfde patronen ziet: vechten, vluchten, bevriezen.
Dat zijn overlevingsstrategieën. Als mens zijn we niet zo heel veel anders dan dieren. Wij hebben net zo goed overlevingsstrategieën.
Als je in een noodsituatie terechtkomt, bijvoorbeeld, er heeft iemand ineens een hartaanval op straat of we krijgen te maken met een aardbeving. In een hele spannende situatie waarin je je ineens bevindt, merk je ineens wat je overlevingsstrategie is.
Het is vaak niet te voorspellen wat je reactie is. Sommige mensen die zeggen wel eens: “Oh ja, maar als ik in die situatie terechtkom, dan blijf ik waarschijnlijk heel kalm, dan ga ik in de actiemodus en dan weet ik precies wat ik moet doen.’ Soms komen ze er juist achter dat ze compleet bevriezen, dat ze geen stap meer kunnen verzetten.
Ratio gaat niet samen met emotie
Dit geeft dus aan dat een overlevingsstrategie iets is wat je niet uitkiest. Het is niet iets wat je zelf op dat moment bepaalt van, ‘Oh nu ga ik eventjes in de actiemodus, of nu ga ik bevriezen of ik ga nu vluchten.’ Dat is niet iets wat je besluit. Na enkele seconden, minuten, als je eerste impuls gezakt is en je bent weer in staat om rationeel na te denken, dan kun je wel weer een keuze maken.
Maar in eerste instantie heb je altijd een eerste impuls, een eerste reactie en die kun je niet veranderen. En dat kun je je ook wel voorstellen. Op het moment dat jij bijvoorbeeld overvallen wordt, dan wordt je overrompeld en overweldigd door wat er van buitenaf met jou gebeurt. En dan heb je dus te maken met die automatische impuls waarin je op dat moment even geen controle hebt over je emoties, over je gedrag.
En dat is ook wat er gebeurt op het moment dat je in een conflict zit met een partner. Dat is geen levensbedreigende situatie natuurlijk.
Maar ons systeem, ons brein, die kent het verschil eigenlijk niet goed. Voor het brein is het gevaar of het is geen gevaar. Het brein werkt wat dat betreft vrij kort door de bocht.
De overlevingsstrategieën die je meeneemt je relatie in
Op het moment dat je partner iets doet waarbij jij je aangevallen voelt, waarbij je voelt: ‘ik ben niet belangrijk, ik ben niet goed genoeg, ik ben het niet waard’, dan schieten we in onze overlevingsstrategie. En het kan best zijn dat jij als kind bijvoorbeeld in een onveilige thuissituatie leefde en dat jouw mening niet belangrijk gevonden werd en zelfs dat je mening ook eigenlijk niet gehoord mocht worden.
Dit is een beetje een extreem voorbeeld, maar je krijgt er wel een een beeld bij. Je kunt je voorstellen dat je dan als kind leert om je mond te houden. Dat jezelf uitspreken onveilig is, omdat je bijvoorbeeld een klap voor je kop kreeg of misschien nog erger. Dan leer je als kind al om conflicten te vermijden. Om op je tenen te lopen als je vader thuiskomt. Wat is zijn stemming, wat is zijn gemoedstoestand? ‘Als ik maar op mijn tenen loop en ik doe precies wat ik denk dat hij van me wil, dan komt het wel goed.’
Dit zijn strategieën die je meeneemt in je volwassen leven en onbewust blijft je brein denken:
‘Ik moet die conflicten vermijden, want anders gebeuren er hele erge dingen.’
En dat is natuurlijk niet meer zo, want je bent niet meer in diezelfde situatie als toen je kind was.
Maar het brein weet dat niet, die blijft erin hangen.
Het brein opnieuw opvoeden
Je zult je brein opnieuw moeten opvoeden en opnieuw moeten leren dat deze situatie anders is. Je bent daartoe in staat nadat die eerste impuls gezakt is. In eerste instantie word je overvallen door die emoties en je gaat in de vecht-, vlucht- of bevriesmodus. Dit kun je niet veranderen.
Dit is wat er ingebakken zit bij je. En ik merk dus dat als ik dit uitleg aan mensen, dat ik daar heel voorzichtig mee moet zijn, omdat sommige mensen dit verkeerd interpreteren. Dan hebben ze later een conflict en dan zegt de aanvallende partner bijvoorbeeld: “Ja zie je nou, nu loop je weer weg en dit doe je nou steeds! We zitten toch in therapie om dit af te leren en we willen toch met elkaar communiceren? Loop nou niet steeds weg en blijf nou eens hier want we moeten het uitpraten.”.
De andere partner kan dan zeggen: “Ja hallo, je hebt het toch gehoord, het is mijn overlevingsstrategie, ik kan hier niks aan doen, dit is nou eenmaal wat ik doe. En dan is die andere partner uitgeluld, die denkt van: ‘Ja, dat is lekker makkelijk. Jij gaat nu steeds zeggen ‘Zo ben ik nu eenmaal.’ De therapeut heeft gezegd dat het nu eenmaal mijn overlevingsstrategie is en dat ik er niks aan kan doen. Jammer voor jou.’
En dan denk ik: Nee! Dit is helemaal niet wat de bedoeling is.
Ergens is het ook wel weer grappig. Wat onthoud je van zo’n gesprek, he? In zo’n sessie komt er natuurlijk best wel veel informatie op je af en dan kan ik me voorstellen dat je bepaalde dingen in een gesprek wel onthoudt en andere dingen misschien weer wat minder. En het is natuurlijk heel fijn om begrip te krijgen voor je situatie en dat iemand zegt dat je manier van reageren niet fout is, maar heel normaal.
Gebruik je overlevingsstrategie niet als excuus
Ik meen het ook, hoor. Ik zeg ook dat de manier van reageren niet fout is. Het is jouw overlevingsstrategie. Vroeger had dit een doel, jij hebt er voordeel bij gehad op een bepaald moment in je leven. Het was nodig dat je in die vechtmodus ging of dat je vluchtte op het moment dat het spannend was, dat je jezelf verstopte of dat je dichtklapte en je mond hield op het moment dat het gevaarlijk werd. Dat heeft je iets opgeleverd en het zou niet goed zijn van mij als therapeut als ik zou zeggen dat je dit niet mag doen. Je hebt op een bepaalde manier in je leven dit gedrag nodig gehad om te kunnen overleven. Dus nee, het is niet fout, en ja, het klopt dat je die overlevingstactiek, die strategie, die eerste impuls, dat je die niet zo makkelijk kan veranderen, dat klopt.
Dat gezegd hebbende, is het geen excuus om confrontaties uit de weg te gaan of om gesprekken uit de weg te gaan. Ook is het geen excuus om voluit de aanval in te zetten.
Als voorbeeld even de terugtrekker: Natuurlijk heb jij die eerste impuls om terug te trekken, dicht te klappen, niet meer weten wat je moet zeggen, je gevoelens niet te kunnen benoemen, bang zijn voor de gevolgen, als je je mening uit, zeker als je in contact bent met een partner die aanvallend is en verbaal heel sterk is. Dan ben je nog meer geneigd om terug te trekken, dat versterkt elkaar. Ik zal nooit zeggen dat je je reactie kunt veranderen.
Maar als je een paar minuten verder bent heb je jezelf weer bij elkaar gepakt. Je kunt weer relativeren en logisch nadenken. Die emoties nemen je niet meer over. Je neemt even een time-out. Een half uur, een uur, twee uur, maakt niet uit. Daarna kom je er weer rustig op terug om het uit te praten als dit nodig is.
Je bespreekt of het nodig is om er nog iets over te zeggen, iets uit te spreken.
Open, eerlijk en kwetsbaar
Als er ruimte is om te praten en de emoties zijn gezakt, dan zal ook de terugtrekker makkelijker zijn emoties kunnen benoemen:
“Joh, wat er daarnet met mij gebeurde.. Ik schoot in mijn automatische reactie van: ‘Ik wil dit niet, ik wil weg, ik moet weg, ik moet hieruit’, en dat voelde best wel weer beangstigend. Ik kon niet het gesprek aangaan omdat ik dichtklapte.”
Maar waar het om gaat is dat je er op terug komt en dat je uitlegt wat er gebeurde. Je partner kan het dan ook begrijpen en zeggen: “Ja, ik begrijp dat als ik in die aanvallende modus ga en ik eis van jou dat jij het nu met mij uitpraat, dat dat bij jou dus niet werkt en dat je dan dichtklapt. Dan krijg ik helemaal niks meer uit je.”
De terugtrekker kan dan zeggen: “Ja, dat klopt. Ik heb het nodig om even mezelf te hergroeperen en dat ik even kan nadenken over wat ik wil zeggen.”
Soms kan het fijn zijn om even dingen op papier te zetten. Even je gedachten, je emoties te structureren. Dan kun je het op een rustige manier vervolgens uitleggen.
En dit is nu het punt waar ik heen wil: Dit kun je dus veranderen.
Je eerste impuls is: Ik loop weg, ik wil dit niet, ik kan dit niet. Prima, dat is je overlevingsstrategie. Na enkele minuten is je emotie gezakt. De ratio doet het weer en je kunt relativeren. Je bent in staat om tegen je partner te zeggen wat er met je gebeurt, omdat je volwassen bent. We gaan ervan uit dat je een weldenkend mens bent. Als je elkaar de ruimte geeft kun je aangeven wat je dwarszit, toch?
Je kunt niet ineens iemand worden die in de actiemodus schiet als de emoties hoog oplopen als je impuls is om te vermijden. Dat verwacht niemand ook van je. Iedereen heeft zijn eigen manier van reageren op het moment dat er iets spannends gebeurt. Dat geeft niet, maar het gaat erom hoe je er daarna mee omgaat.
Op het moment dat jij emotioneel bent en in die overlevingsmodus zit, is er geen land met je te bezeilen. Want iemand die in de vechtmodus zit, denkt niet rationeel na. En dit geldt ook voor iemand die in de bevries- of in de vluchtmodus zit.
Het gaat erom dat als de rust wedergekeerd is dat je allebei zegt: “Oke, en nu? Hoe gaan we nu verder?”
Communiceren, communiceren, is de sleutel
Ik hoop dat dit duidelijk is. Ondanks dat ik zeg dat je er niks aan kunt doen dat je op een bepaalde manier reageert, betekent dit niet dat je ermee weg komt. Het is niet waar dat je er niets aan kunt doen. Je kunt er wél iets aan doen zodra je rationele brein weer functioneert.
Een ander voordeel als je dit weet is, dat je ook niet met je partner in discussie gaat op momenten dat de emoties heel hoog zijn opgelopen. Dat heeft totaal geen zin.
Het emotionele brein heeft op dat moment de overhand en dan kun je niet meer normaal nadenken. Laat dat duidelijk zijn, dat verschil van die eerste respons en je reactie daarna. Die eerste respons is inderdaad zoiets als: ‘Ik schiet daar ineens in.’ Zodra je er over kunt praten zeg je: “Jeetje, zag je wat er gebeurde?” Je partner zegt dan: “Ja, ik zag het inderdaad. Hoe kunnen we dit de volgende keer anders doen?”
Op deze manier kun je constructief met elkaar verbinden en herstellen van een conflict.
Misschien vind je deze blogs ook interessant:
Wat is jouw overlevingsstrategie?
Hoe bepaalt je jeugd de relatie met je partner?
#conflictoplossen #communicatie #overlevingsstrategie #emotionelebrein #rationelebrein